1989: η χρονιά που τα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού κατέρρευσαν



Από τους πρώτους μήνες του 1989 η Ευρώπη γνώρισε τις πιο σαρωτικές πολιτικές αλλαγές που είχαν να συμβούν από το 1848. Ένα τεράστιο κύμα εργατικών και κοινωνικών αγώνων σάρωσε την ανατολική Ευρώπη και είχε ως αποτέλεσμα το γκρέμισμα των καθεστώτων του κρατικού καπιταλισμού. Σε ένα μόλις χρόνο τα καθεστώτα αυτά θα μπαίνανε στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Τα Χριστούγεννα του 1989 ο δικτάτορας της Ρουμανίας Τσαουσέσκου τουφεκίζεται μετά από μια συγκλονιστική λαϊκή εξέγερση και με αυτόν τον τρόπο έκλεινε μια ολόκληρη ιστορική περίοδος σταλινικών καθεστώτων στην ανατολική Ευρώπη.

Η αρχή του τέλους των κρατικο-καπιταλιστικών καθεστώτων άρχισε όταν το Φλεβάρη του 1989 το Πολωνικό καθεστώς κάλεσε το εργατικό συνδικάτο Αλληλεγγύη να συμμετάσχει σε συνομιλίες για τη συμμετοχή του σε κυβέρνηση. Αυτό οδήγησε στο να ραγίσει ο δικτατορικός μονόλιθος όχι μόνο του πολωνικού αλλά και όλων των καθεστώτων του κρατικού καπιταλισμού. Το «σιδηρούν παραπέτασμα» είχε αρχίσει να καταρρέει. Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που δικτατορικά καθεστώτα προσπαθώντας να μεταρρυθμιστούν δημιουργούν ρήγματα στο ίδιο τους το εσωτερικό από τα οποία ξεχειλίζει η συσσωρευμένη αγανάκτηση του κόσμου και τελικά καταρρέουν.

Η κατάρρευση των καθεστώτων

Η αρχή είχε γίνει με την Πολωνία αλλά οι εξελίξεις ήσαν ραγδαίες και εξαπλώθηκαν σε όλα τα κρατικο-καπιταλιστικά καθεστώτα. Το καθεστώς της Ουγγαρίας, που είχε αρχίσει συνομιλίες με την αντιπολίτευση, άνοιξε τα σύνορά του με την Αυστρία. Ανατολικογερμανοί, που ήσαν υποτίθεται για διακοπές στην Ουγγαρία, διέφυγαν στην Αυστρία. Ταυτόχρονα σε πολλές ανατολικογερμανικές πόλεις δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτών απαιτούσαν δημοκρατία. Ο τότε γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού κόμματος Έρικ Χόνεκερ, που κατείχε αυτή τη θέση από το 1971, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση στα μέσα Οκτώβρη. Τρεις βδομάδες αργότερα το καθεστώς ανακοίνωσε ότι αίρει τους περιορισμούς στη μετακίνηση προς τη Δυτική Γερμανία. Ένα τεράστιο πλήθος κόσμου μαζεύτηκε στις 9 Νοέμβρη στο τοίχος του Βερολίνου και το κατεδάφισε (είχε ανεγερθεί από το καθεστώς το 1961).

Τα γεγονότα στην ανατολική Ευρώπη δεν ήσαν βέβαια ανεξάρτητα από τις εξελίξεις στην ιμπεριαλιστική δύναμη που καταδυνάστευε την περιοχή. Στην ίδια την ΕΣΣΔ, η προσπάθεια της κρατικής γραφειοκρατίας υπό τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να μεταρρυθμιστεί προς την κατεύθυνση μιας οικονομίας της αγοράς (υπό τον ευφημισμό «σοσιαλισμός της αγοράς») κατέληξε στο ξέφτισμα του ίδιου του καθεστώτος. Από τα βαλτικά κράτη μέχρι τον Καύκασο η ρωσική «εσωτερική αυτοκρατορία» κατεδαφιζόταν. Ξέσπασαν εθνικά κινήματα, μαζικές λαϊκές διαδηλώσεις και δυο τεράστιες απεργίες ανθρακωρύχων στα 1989 συγκλόνιζαν την ΕΣΣΔ για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1920. Στα τέλη του 1991 η ΕΣΣΔ είχε επίσημα πλέον διαλυθεί.

Οι μαζικές κινητοποιήσεις των εργαζομένων έπαιξαν τον κεντρικό ρόλο στο να καταρρεύσουν αυτά τα αυταρχικά καθεστώτα. Ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος της Αριστεράς στη Δύση, έχοντας την αυταπάτη ότι τα καθεστώτα αυτά ήσαν κάποιου είδους σοσιαλισμός, βίωσε τα γεγονότα του 1989 ως ήττα. Ως ήττα της Αριστεράς και των σοσιαλιστικών ιδεών.

Στην πραγματικότητα τα καθεστώτα αυτά ήσαν καθεστώτα κρατικού καπιταλισμού όπου η εκμετάλλευση των εργαζομένων δεν είχε να ζηλέψει σε τίποτα την καπιταλιστική εκμετάλλευση στη Δύση. Επιπλέον τα καθεστώτα αυτά ήσαν δικτατορικά απαγορεύοντας και τα πλέον στοιχειώδη δημοκρατικά δικαιώματα. Η κατάρρευση αυτών των καθεστώτων από τους εργαζομένους επέβαλε στις χώρες αυτές τα δημοκρατικά δικαιώματα της ίδρυσης ανεξάρτητων συνδικάτων των εργαζομένων, το δικαίωμα στη διαδήλωση και τη δημόσια διαμαρτυρία, το δικαίωμα να υπάρχουν πολιτικές οργανώσεις.

Επιπλέον, γκρεμίζοντας τα σταλινικά κρατικοκαπιταλιστικά καθεστώτα οι εργαζόμενοι έβαλαν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας καθεστώτα που ήσαν η ζωντανή δυσφήμηση του σοσιαλισμού. Επί δεκαετίες το βασικό ιδεολόγημα των καπιταλιστών της Δύσης ήταν η εξίσωση του σοσιαλισμού με τη δικτατορία και την καταπίεση και μπορούσαν να δείχνουν ως άμεση επιβεβαίωση τα «κομμουνιστικά καθεστώτα».

Το τέλος των ψευδαισθήσεων

Ασφαλώς το γκρέμισμα αυτών των καθεστώτων δεν είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία κρατών με εργατική δημοκρατία και σοσιαλισμό. Αλλά αυτό ήταν το τίμημα της μακρόχρονης κυριαρχίας του σταλινισμού σε ανατολή και δύση.

Το αποτέλεσμα αυτής της κυριαρχίας ήταν η ταύτιση του «σοσιαλισμού» με τα μονοκομματικά, δικτατορικά «κομμουνιστικά καθεστώτα». Και πριν το 1989, τις δεκαετίες του 1950 και 1960 επαναστάσεις και εξεγέρσεις συντάραξαν τις χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού» (για να υπογραμμιστεί ο δήθεν ουτοπικός χαρακτήρας κάθε άλλης απελευθερωτικής προοπτικής). Τότε τα αιτήματα ήταν ο «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», για έναν πραγματικό σοσιαλισμό με ελευθερία και δημοκρατία. Το 1953 στην Ανατολική Γερμανία, το 1956 στην Πολωνία, το 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Η πιο βίαιη εξέγερση, που πήρε τη μορφή επανάστασης, έγινε το 1956 στην Ουγγαρία. Εργατικά συμβούλια δημιουργήθηκαν σε όλη την Ουγγαρία που αμφισβήτησαν την εξουσία της κομματικής και κρατικής καπιταλιστικής εξουσίας και προσπάθησαν να επιβάλουν θεσμούς εργατικής δημοκρατίας. Σε όλες τις περιπτώσεις οι εξεγέρσεις καταπνίγηκαν στο αίμα με τον πιο βάρβαρο τρόπο από το Ρωσικό στρατό και τους ντόπιους λακέδες του.

Το αποτέλεσμα της ήττας των αγώνων για σοσιαλισμό και δημοκρατία ήταν να αναδυθεί στη δεκαετία του 1970 μια αντιπολίτευση, η οποία σταδιακά κατέκτησε την πλειοψηφία, που θεωρούσε ότι η λύση θα ήταν ο καπιταλισμός της αγοράς που «συνοδεύεται τουλάχιστον από κοινοβουλευτική δημοκρατία».

Παράλληλα, στις λεγόμενες «χώρες του δυτικού κόσμου» η κυριαρχία της σταλινικής ιδεολογίας τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε ως συνέπεια την «αιχμαλωσία» της πλειοψηφίας των πολιτικοποιημένων εργαζομένων στα ιδεολογήματα και τις πολιτικές των δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων που το μόνο που έφερε ήταν ήττες και ενσωμάτωση των αγώνων των εργαζομένων στα νόμιμα πλαίσια των δυτικών καθεστώτων.

Οι δυο αυτές διαδικασίες (δικτατορία και καταπίεση στις «κομμουνιστικές χώρες», ενσωμάτωση των εργατικών γραφειοκρατιών στη δύση) συνέβαλλαν στο ξέφτισμα των επαναστατικών ιδεών σε ανατολή και δύση πολύ πριν την κατάρρευση των κρατικο-καπιταλιστικών καθεστώτων ενώ ταυτόχρονα σταθεροποιούσε τον καπιταλισμό σε παγκόσμιο επίπεδο.

Σήμερα βρισκόμαστε σε μια άλλη ιστορική στιγμή όπου η κατάρρευση αυτών των καθεστώτων δίνει τη δυνατότητα για την αποκατάσταση των επαναστατικών ιδεών.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση γίνεται το υπόβαθρο απονομιμοποίησης του καπιταλισμού και η εξάλειψη του υποτιθέμενου «αντίπαλου δέους» (της ΕΣΣΔ και των δορυφόρων της) δίνει τη δυνατότητα μια άλλης προοπτικής στον ενοποιημένο πλέον κόσμο του «καπιταλισμού της αγοράς».

Στην ίδια την ανατολική Ευρώπη η μετάβαση από τον κρατικό καπιταλισμό στον καπιταλισμό «δυτικού τύπου» σήμαινε το τέλος των αυταπατών στις χώρες αυτές για το «δημοκρατικό καπιταλισμό». Τα παλιά αφεντικά, τα υψηλά κομματικά στελέχη και τα διευθυντικά στελέχη των επιχειρήσεων, μετατράπηκαν «εντός μιας νυκτός» στους νέους ιδιωτικούς καπιταλιστές.

Στην Πολωνία (τη χώρα απ’ όπου ξεκίνησε το μεγάλο κύμα που σάρωσε τα ανατολικά καθεστώτα) οι υποσχέσεις το 1989 ήσαν ότι η χώρα θα μετατρεπόταν σε μια δημοκρατική κοινωνία και ότι το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού θα έφτανε το αντίστοιχο των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Ωστόσο και οι δυο στόχοι σήμερα είναι πολύ μακριά από την πραγματοποίησή τους. Φυσικά οι δημοκρατικές ελευθερίες σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερες από το παρελθόν. Ωστόσο το όραμα ήταν για πολύ περισσότερη δημοκρατία. Υποτίθεται ότι θα υπήρχε πολύ μεγαλύτερη δημοκρατία, με τοπικά συμβούλια να έχουν αποφασιστικό λόγο στη διοίκηση της χώρας. Τίποτα από αυτά δεν έγιναν. Μόλις 20 χρόνια από την κατάρρευση της δικτατορίας ο κυνισμός έχει επανέλθει στην πολιτική εξουσία. Οι εργαζόμενοι έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στους πολιτικούς. Στις εκλογές του 2007 μόλις το 53% έκανε τον κόπο να πάει να ψηφίσει. Και να φανταστεί κανείς ότι το νούμερο αυτό θεωρήθηκε υψηλό- το 2005 είχαν ψηφίσει μόλις το 41%. Η ανεργία έχει σκαρφαλώσει (επίσημα) στο 11% και διαρκώς αυξάνει.

Ο καπιταλισμός της αγοράς έχει αποτύχει όπως ακριβώς και ο σταλινικός κρατικός καπιταλισμός. Η οικονομική κρίση επέστρεψε στην ανατολική Ευρώπη με πολύ χειρότερες επιπτώσεις απ’ ότι στη δυτική. Μολδαβία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σερβία, Ουκρανία, Ρουμανία, Λεττονία, Λευκορωσία χρειάστηκε να πάρουν κατεπείγουσα «βοήθεια» από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο το οποίο επέβαλε δρακόντεια μέτρα λιτότητας και ιδιωτικοποιήσεων.

Όπως και στη δύση, έτσι και σε αυτές τις χώρες η ανεργία αυξάνει, οι μισθοί μειώνονται και το ιδεολογικό «επιχείρημα» της άρχουσας τάξης είναι το γνωστό θατσερικό απόφθεγμα: «Δεν υπάρχει άλλος εναλλακτικός δρόμος από την οικονομία τη αγοράς».

Το μέλλον μας δεν είναι ο καπιταλισμός

Η απογοήτευση εκδηλώνεται και στα ποσοστά όσων κρίνουν θετικά το προηγούμενο καθεστώς. Κάπου 44% των Πολωνών «αποτιμούν θετικά το προ του 1989» καθεστώς ενώ μόλις το 43% αρνητικά. Ακόμα και ο φιλοαμερικανισμός (ως αντίπαλο δέος της Ρωσίας για την Πολωνία) έχει υποχωρήσει αισθητά: το 81% των Πολωνών ζητούν την αποχώρηση των πολωνικών στρατιωτών από το Αφγανιστάν.

Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήγαγε η GlobeScan/PIPA για το BBC World Service σε 27 χώρες[1] στην ερώτηση για το εάν η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης χαρακτηρίζεται θετικό ή αρνητικό γεγονός, αν και το 54% δήλωσε ότι ήταν θετική, μόλις στις 15 από τις 27 χώρες η πλειοψηφία χαρακτήρισε θετική την κατάρρευση. Το 22% θεωρεί την εξέλιξη αυτή αρνητική, ενώ το 24% δεν έκφερε γνώμη. Από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, οι Ρώσοι (61%) και οι Ουκρανοί (54%) θεωρούν ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης αποτέλεσε αρνητικό γεγονός. Ασφαλώς τα ποσοστά είναι διαφορετικά στην Πολωνία και την Τσεχία όπου το 80% και 63% αντίστοιχα θεωρούν την κατάρρευση θετικό γεγονός.

Δεν θα πρέπει να κάνει κανείς το λάθος να θεωρήσει ότι υπάρχει κάποιου είδους νοσταλγία ή πολύ περισσότερο επιθυμία επιστροφής στα δικτατορικά καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού. Στη βάση αυτών των ευρημάτων της δημοσκόπησης βρίσκεται η απογοήτευση του κόσμου από τον υπαρκτό καπιταλισμό. Είκοσι χρόνια πέρασαν από την πτώση του τείχους του Βερολίνου και ο κόσμος δηλώνει απογοητευμένος από το οικονομικό μοντέλο του ιδιωτικού καπιταλισμού (σύμφωνα με τη δημοσκόπηση του BBC World Service που προαναφέραμε). Μόλις το 11% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι ο καπιταλισμός λειτουργεί σωστά και ότι δεν χρειάζεται κρατική εποπτεία και παρέμβαση. Το 23%, πιστεύει ότι στη θέση του καπιταλισμού χρειάζεται ένα νέο οικονομικό σύστημα καθώς ισχυρίζεται πως το σύστημα είναι από τη φύση του ελαττωματικό και δεν μπορεί να επιδιορθωθεί. Το ποσοστό αυτό φτάνει το 43% στη Γαλλία, το 38% στη Βραζιλία και το 31% στην Ουκρανία. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία (67%) ο κόσμος εκφράστηκε υπέρ της αναδιανομής του πλούτου.

Ιδού λοιπόν πεδίο λαμπρό για την Αριστερά. Να απογαλακτιστεί εντελώς από τη σταλινική ιδεολογία που μόνο ήττες επέφερε στην Αριστερά ενώ ταυτόχρονα την παρέδιδε άοπλη και χειροπόδαρα δεμένη στην αστική προπαγάνδα και δυσφήμιση. Να οδηγήσει τους αγώνες των εργαζομένων ενάντια στις νεοφιλελεύθερες επιλογές της άρχουσας τάξης σε ανατολή και δύση, σε ανεπτυγμένο και αναπτυσσόμενο κόσμο. Στην προπαγάνδα του «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση στην αγορά» να προσφέρει το όραμα μια νέας κοινωνίας όπου συλλογικά και δημοκρατικά η τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού θα αυτοδιαχειρίζεται με μορφές άμεσης δημοκρατίας την οικονομία και την κοινωνία.

Άγγελος Κ

[1] http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2009/11_november/09/poll.shtml

Μια πολύ μικρή περίληψη της δημοσκόπησης μπορείτε να βρείτε:

http://www.tvxs.gr/v25615

1989: Το χρονικό της κατάρρευσης

των σταλινικών καθεστώτων

1980

Ένα κύμα απεργιών σαρώνει την Πολωνία μετά από αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων. Ιδρύεται το εργατικό συνδικάτο Αλληλεγγύη. Γρήγορα αποκτά μαζική υποστήριξη και συγκρούεται με το καθεστώς. Παρά τη σκληρή καταπίεση στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 η Αλληλεγγύη παραμένει η κύρια αντιπολιτευτική δύναμη προς το καθεστώς, η δύναμη της οποίας υποσκάπτει ανεπανόρθωτα το καθεστώς.

1989

4 Ιούνη – Το καθεστώς της Πολωνίας εξαναγκάζεται μετά από χρόνια οικονομικής και πολιτικής κρίσης να προκηρύξει εκλογές. Η Αλληλεγγύη, που υποστηρίζει πλέον την «ελεύθερη αγορά», τις κερδίζει.

Αύγουστος – Δεκάδες χιλιάδες ανατολικογερμανοί καταφεύγουν στις πρεσβείες της Δυτικής Γερμανίας στο Ανατολικό Βερολίνο, την Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία ζητώντας άσυλο.

24 Αυγούστου – Πρωθυπουργός της Πολωνίας γίνεται ο Tadeusz Mazowiecki και γίνεται ο πρώτος μη κομουνιστής πρωθυπουργός του ανατολικού μπλοκ.

11 Σεπτέμβρη – Η Ουγγαρία ανοίγει τα σύνορα της με τη Δύση. Αρχίζει η έξοδος των Ανατολικογερμανών προσφύγων.

7 Οκτώβρη – Ενώ επισκέπτεται το Ανατολικό Βερολίνο, ο Ρώσος ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ καλεί το καθεστώς σε μεταρρυθμίσεις. Οι πρώτες διαδηλώσεις κατά του καθεστώτος αρχίζουν στην Ανατολική Γερμανία.

4 Νοέμβρη – Ένα εκατομμύριο ανατολικογερμανοί διαδηλώνουν υπέρ της δημοκρατίας στο Ανατολικό Βερολίνο.

7-8 Νοέμβρη – Η κυβέρνηση της Ανατολικής Γερμανίας παραιτείται.

9 Νοέμβρη – Χιλιάδες Ανατολικογερμανοί διαδηλωτές καταφθάνουν στα σύνορα και απαιτούν να τα διασχίσουν. Το τοίχος γκρεμίζεται από το πλήθος που πανηγυρίζει.

10 Νοέμβρη – Το καθεστώς της Βουλγαρίας εξαναγκάζει σε παραίτηση τον Βούλγαρο δικτάτορα Τοντόρ Ζίφκοφ.

17 Νοέμβρη – Μια φοιτητική διαδήλωση στην Τσεχοσλοβακία συγκρούεται με την αστυνομία, και αρχίζει η «Βελούδινη Επανάσταση». Στις 20 Νοέμβρη μισό εκατομμύριο κόσμου διαδηλώνει στην Πράγα.

27 Νοέμβρη – Γενική απεργία στην Τσεχοσλοβακία.

16 Δεκέμβρη – Διαδηλώσεις ξεσπούν στη Ρουμανία που επεκτείνονται σε όλη τη χώρα. Ο δικτάτορας Νικολάι Τσαουσέσκου στέλνει το στρατό και την αστυνομία. Τεράστιες διαδηλώσεις και εργατικές απεργίες οδηγούν στην πτώση του Ceausescu.

25 Δεκέμβρη – Ένα εκτελεστικό απόσπασμα εκτελεί τον Ceausescu και τη γυναίκα του.

29 Δεκέμβρη – Η κυριαρχία των κομμουνιστών τερματίζεται στη Τσεχοσλοβακία μετά από 41 χρόνια.

1990

3 Οκτώβρη – Ανατολική και Δυτική Γερμανία επανενώνονται.

9 Δεκέμβρη – Ο Λεχ Βαλέσα, πρώην εργάτης ναυπηγείων και ηγέτης της Αλληλεγγύης, κερδίζει τις πρώτες προεδρικές εκλογές στην Πολωνία.

Category: Θεωρία