Κόμματα και δημοκρατία

aformi | 8 Δεκεμβρίου 2009 | 0 σχόλια

Πρώτο το ΠΑΣΟΚ (το 2004) εξέλεξε τον πρόεδρο του κόμματος «άμεσα από όλους τους πολίτες» και με μια μικρή παραλλαγή η ΝΔ ακολούθησε την ίδια διαδικασία στην εκλογή Σαμαρά για την ηγεσία του κόμματος. Στην περίπτωση του ΠΑΣΟΚ περισσότεροι από 1.000.000 πολίτες, μέλη και μη του ΠΑΣΟΚ συμμετείχαν στη διαδικασία, ενώ στη ΝΔ πάνω από 500.000. Τον τρόπο αυτό εκλογής του επικεφαλής ενός κόμματος, όχι μόνο από τα μέλη ενός κόμματος αλλά από ένα ευρύτερο σώμα πολιτών, ο τύπος τον παρουσίασε ως την αποθέωση των «δημοκρατικών διαδικασιών» ως το «άνοιγμα των κομμάτων στην κοινωνία».

Πόσο αληθεύει αυτό;

Θα ισχυριστώ ότι αυτή η διαδικασία δεν έχει καμιά σχέση με τη δημοκρατία. Το αντίθετο μάλιστα, αποτελεί την πλέον κατηγορηματική άρνησή της.

Τα κόμματα (υποτίθεται τουλάχιστον) υπάρχουν για να παρεμβαίνουν με οργανωμένο τρόπο στην πολιτική σκηνή. Η κοινωνία δεν είναι απλά μια συνάθροιση ατόμων, αποτελεί αντίθετα μια ολότητα που υπερβαίνει το άθροισμα των ατόμων που την αποτελούν. Η κοινωνική συμβίωση δημιουργεί αλληλεξαρτήσεις, δημιουργεί τάξεις, σχέσεις εξουσίας και υποταγής. Υπάρχουν οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα που επιβάλλονται στα άτομα ενός κοινωνικού σχηματισμού και τα εξαναγκάζουν σε ευρύτερες συσπειρώσεις και ομαδοποιήσεις, που συχνά οδηγούνται σε αντιθέσεις, συγκρούσεις, συμβιβασμούς και ανατροπές.

Ως εξατομικευμένη ύπαρξη ο πολίτης είναι (ως πολιτικό ον) παντελώς αδύναμος. Ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Αριστοτέλη είναι «πολιτικό ζώο», που σημαίνει κοινωνικό ον, μόνο μέσω της οργανωμένης κοινωνικής ζωής μπορεί και να βρει νόημα στην ύπαρξή του, αλλά και να παρέμβει, να αλλάξει, να επηρεάσει τους όρους της ύπαρξής του.

Τα κόμματα στη σύγχρονη εποχή (στη θεωρία τουλάχιστον) επιτελούν ακριβώς το ρόλο της συνειδητής παρέμβασης ενός συνόλου ανθρώπων στην πολιτική σκηνή, την υπέρβαση της αδυναμίας της εξατομικευμένης ύπαρξης. Ωστόσο αυτό για να είναι εφικτό επιβάλλει συγκεκριμένες κομματικές λειτουργίες. Προϋποθέτει συντεταγμένη συζήτηση και αντιπαράθεση, σημαίνει σαφείς οριοθετήσεις των θέσεων και των απόψεων με βάσει τις οποίες και μόνο μπορεί να γίνει παρέμβαση στην κοινωνία με σαφές πρόγραμμα, στόχους και δεσμεύσεις. Προϋποθέτει επιπλέον ότι το σύνολο των μελών ενός κόμματος είναι αυτό που μέσω θεσμοθετημένων λειτουργιών ελέγχει για την εφαρμογή των συλλογικών αποφάσεων. Η Δημοκρατία απαιτεί τη δυνατότητα διαρκούς ελέγχου και οι αντιπρόσωποι να βρίσκονται υπό συνεχή συλλογική επίβλεψη. Διαφορετικά έχουμε την αυτονόμηση των ηγεσιών, την κατάλυση και εξευτελισμό στην πράξη κάθε δημοκρατικής διαδικασίας.

Όσο πιο χαλαρή είναι η κομματική διαδικασία (μέσω της ασάφειας για το ποιος είναι μέλος του κόμματος) τόσο τα κόμματα μετατρέπονται σε αρχηγικά. Οι ηγεσίες δεν λογοδοτούν σε μια συντεταγμένη βάση κομματικών μελών που τους ελέγχει συστηματικά και ανά τακτά διαστήματα με σαφή ιδεολογικά και πολιτικά κριτήρια. Οι ηγεσίες μπορούν ανά πάσα στιγμή να αμφισβητήσουν τις δεσμεύσεις της κομματικής γραμμής (όπως και τις προεκλογικές υποσχέσεις) ισχυριζόμενες ότι αντιπροσωπεύουν «την κοινωνία από την οποία εκλέχτηκαν και όχι τα στενά κομματικά κριτήρια», που σημαίνει ότι δεν δεσμεύονται από οποιαδήποτε συλλογική διαδικασία. Όταν οι ηγεσίες εκλέγονται από ένα χαλαρό ιδεολογικά και πολιτικά κοινό αυτό που κυριαρχεί είναι ποιος έχει την υποστήριξη αδιαφανών μηχανισμών πολιτικής επιρροής (ΜΜΕ, ομάδων πίεσης με χρήμα και επιρροή, κλπ).

Επιπλέον και ενδεχομένως το κυριότερο απ’ όλα: οι ιδέες μιας κοινωνίας είναι, σε γενικό επίπεδο μιλώντας, οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης. Μια κυρίαρχη τάξη δεν θα μπορούσε να διατηρήσει τη δεσπόζουσα θέση της στην κοινωνία, χωρίς η πλειοψηφία του πληθυσμού να συναινεί στις ιδέες της για τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας (έστω και από έλλειψη εναλλακτικής προοπτικής). Διευρύνοντας λοιπόν τις έννοιες κόμμα και κομματικό μέλος έως σημείου που να μην έχουν σχεδόν νόημα είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος οι ηγεσίες των κομμάτων (που εξακολουθούν να υφίστανται ως αναγκαιότητα στη σύγχρονη κοινωνία) όχι μόνο να απαλλάσσονται από κάθε συντεταγμένο δημοκρατικό έλεγχο αλλά επιπλέον είναι ένας σίγουρος τρόπος να κυριαρχούν οι πλέον συντηρητικές πολιτικές επιλογές (ιδιαίτερα σε περιόδους απουσίας μαζικού κινήματος).

Να λοιπόν γιατί συμβαίνει το εξής (φαινομενικά παράδοξο): όσο ποιο αυστηρό είναι ένα κόμμα στο τι ορίζει ως μέλος του, όσο ποιο αυστηρά κριτήρια εφαρμόζει στο ποιος έχει το δικαίωμα να παρακολουθεί και να συναποφασίζει στις κομματικές του διαδικασίες, τόσο ποιο δημοκρατικό είναι αυτό το κόμμα. Όσο ποιο ελαστικό είναι ένα κόμμα στην κομματική του λειτουργία, ιδιαίτερα όσο αφορά του ποιος είναι μέλος και ποιος αποφασίζει τις κρίσιμες αποφάσεις (όπως αυτό του επικεφαλής του κόμματος) τόσο λιγότερο δημοκρατικό είναι το κόμμα αυτό.

Στην ορμή των αστικών επαναστάσεων όταν το σύστημα ήταν νέο και ριζοσπαστικό τα κόμματα και οι ιδέες που πρέσβευαν ήσαν σαφείς και οριοθετημένες. Όσο οι καπιταλιστικές κοινωνίες σταθεροποιούνται τόσο τα κόμματα εξουσίας μετατρέπονται σε κλειστές κυβερνητικές ελίτ με απόλυτα ελεγχόμενες κομματικές γραφειοκρατίες που το μόνο φύλλο συκής δημοκρατικής νομιμοποίησης που έχουν είναι ότι απευθύνονται στο «γενικό πληθυσμό», δηλαδή στον εξατομικευμένο πολίτη και γι’ αυτό το λόγο ελεγχόμενο και απολίτικο (που σημαίνει χωρίς σαφή πολιτική κατεύθυνση).

Ασφαλώς θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι επειδή σήμερα τα κόμματα είναι κλειστοί γραφειοκρατικοί μηχανισμοί «ας υπάρχουν τουλάχιστον κάποιες μαζικές διαδικασίες, όπως η άμεση εκλογή προέδρου από όποιον θέλει να συμμετάσχει». Πρόκειται για λάθος συλλογιστική. Αν κάποιος έχει σπάσει το ένα του χέρι δεν τον βοηθάει σε τίποτα να σπάσει και το άλλο για να υπάρχει συμμετρία. Ο ευτελισμός των δημοκρατικών διαδικασιών δεν μπορεί να είναι το αντίδοτο στην έλλειψη δημοκρατίας στις εσωκομματικές διαδικασίες.

Τα παραπάνω γίνονται άμεσα αντιληπτά στην πολιτική λειτουργία της ηγέτιδας δύναμης του δυτικού κόσμου, της «χώρας της ελευθερίας», των ΗΠΑ.

Τα πολιτικά κόμματα στις ΗΠΑ είναι οργανωμένα με απόλυτα χαλαρό τρόπο. Και τα δυο κόμματα εξουσίας, το Δημοκρατικό και το Ρεπουμπλικανικό, στερούνται πανεθνικής δομής που να καθορίζει το ποιός είναι μέλος του κόμματος, αλλά ακόμα και τις πολιτικές θέσεις ή δράσεις του κόμματος. Κάποιος μπορεί να γίνει μέλος του κόμματο απλώς με το να το δηλώσει. Το γεγονός αυτό δεν τον υποχρεώνει να υποστηρίζει κάποιες συγκεκριμένες κομματικές θέσεις, δεν δεσμεύεται με οποιονδήποτε τρόπο απέναντι στις διαδικασίες του κόμματος μιας και αυτές, έτσι και αλλιώς, είναι υποτυπώδεις. Μπορεί να συμμετάσχει σε μια κομματική επιτροπή μιας συνοικίας τη μια μέρα και μιας άλλης την επόμενη. Στις προκριματικές εκλογές για τους υποψήφιους προέδρους (που τις χρησιμοποίησαν ως πρότυπο το ΠΑΣΟΚ αρχικά και μετά η ΝΔ για την εκλογή των προέδρων τους) ο καθένας μπορεί να δηλώσει μέλος του κόμματος και να ψηφίσει χωρίς προηγουμένως να είχε οποιαδήποτε σχέση με το κόμμα.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι τα πολιτικά κόμματα στις ΗΠΑ να έχουν αδύναμη, χαλαρή κεντρική δομή και μια πολύ μίνιμουμ ιδεολογική ταυτότητα. Ακόμα και η κομματική ηγεσία είναι ασαφής. Μόνο όταν ένα κόμμα εκλέξει τον πρόεδρο των ΗΠΑ, τότε ο πρόεδρος γίνεται και ηγέτης του κόμματος.

Το κόμμα δεν μπορεί να εμποδίσει τους εκλεγμένους βουλευτές και γερουσιαστές να ψηφίζουν ενάντια ακόμα και στις χαλαρές θέσεις του κόμματος μιας και αυτοί ισχυρίζονται ότι «εκλέχτηκαν από το λαό» χωρίς καμιά ιδεολογική ή πολιτική δέσμευση. Το αποτέλεσμα είναι πολύ συχνά η πλειοψηφία στα θεσμικά όργανα του κράτους (Κογκρέσο ή Γερουσία) να προέρχεται και από τα δυο κόμματα πράγμα που επιτείνει την αίσθηση του κόσμου ότι οι διαφορές μεταξύ των δυο κομμάτων είναι στην πράξη ανύπαρκτες. Όχι βεβαίως ότι κάθε διαφορά μεταξύ τους έχει εξαφανιστεί. Συχνά οι διαφορές τους μπορεί να είναι πράγματι σοβαρές. Ωστόσο αποτελούν διαφορές ως προς το ποια πολιτική εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης των ΗΠΑ.

Αν ο έλεγχος των κομμάτων από τη βάση είναι ανύπαρκτος αυτό δεν σημαίνει ότι τα κόμματα στις ΗΠΑ είναι ανεξέλεγκτοι μηχανισμοί. Το αντίθετο μάλιστα. Είναι απολύτως ελεγχόμενα ώστε και τα δυο να μπορούν να αποτελούν αποτελεσματικούς μηχανισμούς αναπαραγωγής των συμφερόντων της μεγαλοαστικής τάξης.

Και τα δυο κόμματα έχουν εθνικές επιτροπές (Democratic National Committee το Δημοκρατικό κόμμα, Republican National Committee, το Ρεπουμπλικανικό)[1] που όχι μόνο ελέγχουν απολύτως τις κεντρικές επιλογές του κόμματος αλλά και βρίσκουν τεράστια ποσά ύψους εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων για να προωθήσουν τους προεδρικούς υποψηφίους. Η εκλογή των επικεφαλείς αυτών των επιτροπών είναι μια σκοτεινή υπόθεση ανάμεσα σε κομματικούς βαρόνους χωρίς θεσμοθετημένες διαδικασίες.

Με άλλα λόγια η έλλειψη μιας οριοθετημένης κομματικής βάσης και σαφών κομματικών διαδικασιών έχει οδηγήσει στην έλλειψη στοιχειωδών δημοκρατικών διαδικασιών στο εσωτερικό των δυο κομμάτων.

Όπου λείπουν οι δυνατότητες μέσω συντεταγμένων πολιτικών διαδικασιών (που σημαίνει και μέσω συλλογικών δημοκρατικών κομματικών διαδικασιών) να εκφραστούν οι απλοί άνθρωποι, οργιάζουν τα οργανωμένα συμφέροντα των μεγαλοκαπιταλιστών. Τα διάφορα λόμπι των μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων είναι αυτά που ελέγχουν την πολιτική ζωή της χώρας μέσω της χρηματοδότησης των πολιτικών που εκλέγονται είτε στην προεδρία είτε στο Κογκρέσο και τη Γερουσία. Πρόκειται για τις διαβόητες Επιτροπές Πολιτικής Δράσης (political action committee ή PAC).[2] Τα χρήματα που δίνουν άμεσα στους υποψηφίους οι PAC, υποτίθεται, ελέγχονται από το νόμο και πρέπει να είναι συγκεκριμένου ύψους. Ωστόσο δεν υπάρχει κανένα όριο στο ποσό που αυτές μπορούν να ξοδέψουν υποστηρίζοντας κάποιο υποψήφιο με δικές τους «αυτόβουλες» καμπάνιες. Οι Αμερικανοί πολίτες σε δημοσκοπήσεις εμφανίζονται να πιστεύουν ότι αυτά τα λόμπι είναι τόσο πανίσχυρα ώστε ελέγχουν τους πολιτικούς της χώρα σε τέτοιο σημείο που να θεωρούν ότι οι ΗΠΑ έχουν τεράστιο έλλειμμα δημοκρατίας.[3]

Το τελικό αποτέλεσμα είναι η απαξίωση των επίσημων πολιτικών διαδικασιών των ΗΠΑ στη συνείδηση του πληθυσμού που εκφράζεται με τη μαζική αποχή από τις εκλογές. Σταθερά στις ΗΠΑ η συμμετοχή στις εκλογικές διαδικασίες κυμαίνεται γύρω (και κάτω) του 50%! Εξαίρεση αποτέλεσαν οι τελευταίες προεδρικές εκλογές του 2008 όπου η συμμετοχή ήταν στο 64%[4] πράγμα που οφειλόταν τόσο στην επιθυμία του κόσμου να εκφράσει την αγανάκτησή του για την απροκάλυπτα ταξική πολιτική του Μπους όσο και στις προσδοκίες για πραγματική αλλαγή που καλλιέργησε ο Ομπάμα. Αυτό ήταν το νέο ρεκόρ συμμετοχής στις εκλογές για τις ΗΠΑ που κατέρριψε το προηγούμενο πριν 48 χρόνια (!) στις προεδρικές εκλογές του 1960 μεταξύ Τζον Κένεντι και Ρίτσαρντ Νίξον με ποσοστό 63,8%.[5] Με άλλα λόγια, μόλις δυο φορές τα τελευταία 50 χρόνια οι ΗΠΑ κατάφεραν να συγκεντρώσουν ένα αξιοπρεπές (αλλά καθόλου αξιοζήλευτο) ποσοστό σε εκλογική συμμετοχή του πληθυσμού τους. Στην περίπτωση Κένεντι οι πολίτες πράγματι έδωσαν πίστη στις υποσχέσεις ενός πολιτικού αστέρα. Απλά, δεν είχαν κανένα τρόπο να επιβάλουν και την εκπλήρωση των υποσχέσεων. Μετά ήρθε η απογοήτευση και η μεγάλη αποχή από τις επίσημες πολιτικές διεργασίες στις επόμενες δεκαετίες. Μπορούμε να φανταστούμε ότι και με τον Ομπάμα η πορεία θα είναι αντίστοιχη…

Αυτή λοιπόν την απαξίωση της πολιτικής φέρνουν ως το «νέο δημοκρατικό τρόπο» τα δυο κόμματα εξουσίας στην Ελλάδα. Ασφαλώς στην Ευρώπη δεν επικρατούν οι ίδιες συνθήκες με τις ΗΠΑ. Η ιστορική ύπαρξη μαζικού εργατικού και επαναστατικού κινήματος στην Ευρώπη σήμαινε ότι, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, η οργανωμένη, συντεταγμένη, συλλογική δράση έδινε ελπίδα για μια άλλη προοπτική αλλά και εξανάγκαζε το ίδιο το σύστημα να παραχωρεί πιο ουσιαστικές πολιτικές ελευθερίες. Ο Μάικλ Μουρ στο Sicko κάνει τη διαπίστωση:

«Οι άνθρωποι στις ΗΠΑ φοβούνται την κυβέρνηση, ενώ στην Ευρώπη οι κυβερνήσεις φοβούνται τους ανθρώπους».

Αλλά αυτή η διαπίστωση μας υπενθυμίζει ότι τίποτα δεν χαρίζεται όλα κερδίζονται. Για να διατηρηθεί η δυνατότητα να επηρεάζουμε τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις αναγκαία προϋπόθεση είναι η οργανωμένη και μαζική μας συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα όχι ως παθητικών ψηφοφόρων αλλά ως ενεργών πολιτών που συναποφασίζουν στις μαζικές διαδικασίες και ελέγχουν συστηματικά τους όποιους αντιπροσώπους τους. Αλλιώς θα μας αντιμετωπίζουν ως αγελαίους εξατομικευμένους ψηφοφόρους στα στημένα κομματικά θεάματα. Θα είμαστε ένα ακόμα κενού περιεχομένου νούμερο στα εκατοντάδες χιλιάδες που άβουλα και ανυποψίαστα απλώς δίνουν «δημοκρατική» επικύρωση σε αυτήν ή την άλλη επιλογή της άρχουσας τάξης.

Άγγελος Κ

[1] http://en.wikipedia.org/wiki/Democratic_National_Committee

http://en.wikipedia.org/wiki/Republican_National_Committee

[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Political_action_committee

[3] http://en.wikipedia.org/wiki/Politics_of_the_United_States

[4] http://www.infoplease.com/ipa/A0763629.html

http://www.infoplease.com/ipa/A0781453.html

[5] http://www.guardian.co.uk/world/2008/nov/05/uselection-voting-turnout-obama-mccain