Κοινωνικές και πολιτικές αντιστάσεις της νεολαίας στο έδαφος της κρίσης



Διανύουμε μια συγκυρία ιδιαίτερης έξαρσης των κοινωνικών αγώνων σε διεθνές επίπεδο. Η παγκόσμια οικονομική κρίση αναδιατάσσει ριζικά τους κοινωνικούς όρους ένταξης ευρύτερων στρωμάτων, τα οποία εξωθούνται εκτός του κοινωνικού ιστού. Αυτή η διαδικασία αφορά κατά βάση τα πιο ζωντανά στρώματα των κοινωνιών, και ιδιαίτερα τη νεολαία. Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά στην ανάπτυξη, σε μια σειρά από χώρες, κοινωνικών και ειδικά νεολαιίστικων κινημάτων, που παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε σχέση με τα παραδοσιακά κοινωνικά κινήματα. Η εξέγερση των προαστίων στη Γαλλία το 2005, αυτή του Δεκέμβρη στην Ελλάδα το 2008, η πρόσφατη εξέγερση στο Λονδίνο το καλοκαίρι, καθώς και οι αραβικές εξεγέρσεις, αποτελούν κατεξοχήν νεολαιίστικα ξεσπάσματα. Ταυτόχρονα, ο ρόλος της νεολαίας είναι ιδιαίτερα αναβαθμισμένος, τόσο ως φυσική παρουσία όσο και ως ηγεμονική συνιστώσα σε ότι αφορά τις μορφές πάλης (πχ. χρήση μέσων νέας τεχνολογίας), σε κοινωνικά κινήματα που εμπλέκουν ευρύτερα κομμάτια των κοινωνιών, όπως τα πρόσφατα κινήματα των «αγανακτισμένων» σε όλη την Ευρώπη.

Γιατί όμως είναι η νεολαία που παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία? Αυτό το ερώτημα είναι αναγκαίο να απαντηθεί για την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων αλλά και ευρύτερα των κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών ∙ σχετίζεται άλλωστε άμεσα και με μια δεύτερη ενδιαφέρουσα ερώτηση, αυτή που αφορά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κινημάτων αυτών. Η νεολαία, ως ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία[1], δεν συγκροτεί μια κοινωνική τάξη, αλλά αποτελείται από άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές τάξεις (υπό αυτή την έννοια διαταξική κατηγορία), κατηγοριοποίηση που προκύπτει από τη συμμετοχή των ατόμων στη σφαίρα της κατανάλωσης (και όχι της παραγωγής), δια της ένταξής τους στον οικογενειακό μηχανισμό. Ωστόσο, αποκτά ως κατηγορία μια σειρά κοινών ιδεολογικών και πολιτικών χαρακτηριστικών, που απολήγουν σε μια ιδεολογική και πολιτική ενότητα και συνοχή[2], αποτέλεσμα της ενιαίας της ένταξης στον εκπαιδευτικό μηχανισμό (μηχανισμό διακριτό της παραγωγής), καθώς και σε συγκεκριμένες όψεις της παραγωγικής διαδικασίας (όταν τα άτομα εντάσσονται σε αυτήν ως νεολαίοι – πχ δομές μαθητείας αλλά όχι μόνο). Αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά δημιουργούν τη δυνατότητα ύπαρξης ενός νεολαιίστικου κινήματος, που μπορεί, υπό συνθήκες, να ξεπεράσει τα κοινά συμφέροντα της νεολαίας και να συγκροτηθεί γύρω από πολιτικούς στόχους σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο.

Μεταλλαγές του νεοφιλελευθερισμού στο πολιτικό και οικονομικό επίπεδο

Σήμερα δε περισσότερο από ποτέ, καθώς οι μετασχηματισμοί του νεοφιλελευθερισμού σε επίπεδο οικονομικό και πολιτικό χειροτερεύουν ριζικά τους όρους κοινωνικής ένταξης ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, αλλά και δημιουργούν το έδαφος νέων ενοποιήσεων σε πολιτικό επίπεδο. Πράγματι, βρισκόμαστε μπροστά σε μία διπλή διαδικασία μετασχηματισμού όψεων του πολιτικού συστήματος, που επηρεάζει καθοριστικά τον τρόπο ανάπτυξης των κοινωνικών και πολιτικών αντιστάσεων. Από την μια πλευρά, πρόκειται για έναν μετασχηματισμό στο πολιτικό επίπεδο, που αναδιατάσσει τον τρόπο παρέμβασης των κοινωνικών στρωμάτων στο πεδίο του κράτους, δια της τροποποίησης της θέσπισης ενός κοινωνικού συμβολαίου, όπως αυτό νοούνταν τα προηγούμενα χρόνια. Η κατάρρευση της σοσιαλδημοκρατίας ως μοντέλο διαχείρισης και η διολίσθηση της προς τη νεοφιλελεύθερη διαχείριση εντείνουν την αδυναμία ενσωμάτωσης των κοινωνικών συμφερόντων σε ένα εναλλακτικό πολιτικό σχέδιο. Ταυτόχρονα, οι διάφοροι θεσμοί συνδέονται πιο άμεσα με το κράτος και την πολιτική εξουσία, οδηγώντας στην απαξίωσή τους και αντιμετωπίζοντας μια βαθιά κρίση νομιμοποίησης. Επιφέρεται ταυτόχρονα μια έντονη κρίση πολιτικής εκπροσώπησης.

Η σκλήρυνση της διαχείρισης από την πλευρά του κράτους και των μηχανισμών του, η ανελαστικότητα του απέναντι σε διευρυμένα κοινωνικά στρώματα και τις κοινωνικές διεκδικήσεις, η αδυναμία του να αναπαράγει τους δεσμούς ανάμεσα στους πολίτες και την πολιτική και να παράξει νέα πεδία ηγεμονίας (υλικά και συμβολικά), η έλλειψη ενός δημοσίου χώρου μέσα στον οποίο θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένας πολιτικός διάλογος, που θα οδηγούσε σε κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, εντείνουν το αίσθημα πολιτικού αδιεξόδου διευρυνόμενων κοινωνικών στρωμάτων. Ο κοινωνικός συμβιβασμός των προηγούμενων χρόνων αίρεται[3]. Δημιουργούνται παράλληλα ευρεία στρώματα πολιτικά αποκλεισμένων, «αοράτων», στρωμάτων που δεν υπάρχουν για το επίσημο πολιτικό σκηνικό[4]. Η πολιτική περιορίζεται στις επίσημες μορφές άσκησής της, απορρίπτοντας την παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα, περιθωριοποιώντας ευρύτερα στρώματα, και αποκλείοντας από τα αποδεκτά ρεπερτόρια κάθε συγκρουσιακή μορφή. Παράλληλα, η διάρρηξη του κοινωνικού συμβολαίου που διασφάλιζε τη συναίνεση ευρύτερων στρωμάτων στις κυρίαρχες μορφές διακυβέρνησης οδηγεί σε μια συντηρητική και αυταρχική στροφή του πολιτικού συστήματος, με αυξανόμενο το ρόλο της φυσικής καταστολής, της επιτήρησης και της πειθάρχησης.

Από την άλλη πλευρά, οι μετασχηματισμοί στο οικονομικό επίπεδο οδηγούν στη δομική μετάλλαξη της εργασίας και άρα στην τροποποίηση της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας, που επηρεάζει καθοριστικά τον τρόπο συγκρότησης των δυνάμεων της εργασίας. Οι μεταρρυθμίσεις στο πεδίο αυτό είναι δομικές ∙ διαρρηγνύουν τους συνεκτικούς δεσμούς ανάμεσα στους εργαζόμενους, και τους στερούν έναν κοινό χώρο ανάπτυξης των διεκδικήσεων και των αγώνων τους. Η αναδιάρθρωση στους χώρους εργασίας οδηγεί σε μια δομική τροποποίηση των όρων συγκρότησης των δυνάμεων της εργασίας, με κυρίαρχο χαρακτηριστικό την αποκέντρωσή τους. Παράλληλα, η σχέση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία δεν καθορίζεται πλέον από τη μεσολάβηση του κοινωνικού συμβιβασμού των προηγούμενων χρόνων. Έτσι, τροποποιείται η ανάπτυξη και η βαρύτητα των αγώνων που συγκροτούνται γύρω από τη σχέση κεφαλαίου-εργασίας, καθώς και ο βαθμός που αυτοί οι αγώνες επικαθορίζουν εκείνους που αφορούν τις υπόλοιπες σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Και αυτή η διαδικασία αφορά στο μεγαλύτερο βαθμό της τη νεολαία (αρκεί να σκεφτούμε ότι τα νεολαιίστικα στρώματα είναι αυτά που δουλεύουν κατεξοχήν σε αναδιαρθρωμένους χώρους, καθώς και στη μερική απασχόληση)[5].

Νεολαία : Η πρώτη γενιά που ξέρει ότι θα ζήσει χειρότερα από τις προηγούμενες

Έτσι, η ένταση της οικονομικής κρίσης οδηγεί στη χειροτέρευση των όρων ζωής ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, στη συμπίεση των διαφορετικών κοινωνικών διαστρωματώσεων και στη δημιουργία ευρύτερων στρωμάτων που αισθάνονται ή και είναι κοινωνικά (και όχι μόνο πολιτικά ή θεσμικά) αποκλεισμένα, εξαιτίας της διευρυμένης οικονομικής ανασφάλειας. Ταυτόχρονα, οι προσδοκίες μιας προηγούμενης περιόδου καταρρέουν, και οι πόρτες διεξόδου και κοινωνικής ανέλιξης για ευρύτερα στρώματα έχουν μπλοκαριστεί[6]. Είναι μάλλον περιττό να ειπωθεί σε ποιο βαθμό πλήττεται ιδιαιτέρως η νεολαία από αυτή την πραγματικότητα.

Για ένα πολιτικό σύστημα όπως ο νεοφιλελευθερισμός, το οποίο υποσχόταν προσωπική κατοχύρωση και ένα μέλλον εγγυημένο υπό τις προϋποθέσεις της σκληρής εργασίας, των προσωπικών θυσιών και της υποταγής στις κυρίαρχες νόρμες, είναι εντυπωσιακή και έντονα αποσταθεροποιητική η παραδοχή ότι η νεολαία αποτελεί την πρώτη γενιά (μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο), που θα ζήσει χειρότερα απ’ ότι η προηγούμενη. Κι όμως, πρόκειται για κοινό τόπο σε όλο και περισσότερες χώρες σε παγκόσμιο επίπεδο[7]. Τα υψηλά επίπεδα ανεργίας της νεολαίας πριν την οικονομική κρίση εκτοξεύονται στη συνέχεια. Ακόμα περισσότερο, η απόκτηση ενός πτυχίου κατά κανόνα δεν εγγυάται και πολλές φορές δυσχεραίνει τη δυνατότητα εύρεσης εργασίας.[8] Παράλληλα, η νεολαία είναι αυτή που εισάγεται με τους χειρότερους όρους στην αγορά εργασίας, και συχνά χρησιμοποιείται (μαζί με τον στρατό εφεδρείας των ανέργων – συνήθως επίσης νέων) ως προθάλαμος για τη γενίκευση της αναίρεσης εργασιακών δικαιωμάτων. Πράγματι, είναι η νεολαία που αντιμετωπίζει στο μεγαλύτερο βαθμό τους χαμηλούς μισθούς, την εργοδοτική αυθαιρεσία στην πρόσληψη, την απόλυση αλλά και τις συνθήκες εργασίας, τη μερική απασχόληση, την ελαστασφάλεια και τη μαύρη εργασία. Τα αντίστοιχα κυβερνητικά μέτρα που πάρθηκαν σε μια σειρά χωρών (και ιδίως σ’ αυτές στις οποίες σημειώθηκαν νεολαιίστικα κινήματα – δες χαρακτηριστικά το κίνημα στη Γαλλία ενάντια στο Σύμφωνο Πρώτης Εργασίας CPE), κατοχυρώνουν την ένταξη της στην αγορά εργασίας με εξαιρετικά χειρότερους όρους, ως μέσο αύξησης της κερδοφορίας του κεφαλαίου, κατάπνιξης των κοινωνικών αντιστάσεων και αναπαραγωγής διαχωρισμών εντός του σώματος των εργαζομένων.

Φυσικά, εκτός από την δυσχερή οικονομική κατάσταση, η νεολαία ως κοινωνική κατηγορία υφίσταται καταπίεση σε πολλαπλά επίπεδα. Καταρχήν, εξαιτίας της εντεινόμενης λιτότητας, οι νέοι κερδίζουν όλο και πιο αργά την ανεξαρτησία τους από την οικογένεια[9]. Αλλά και από νωρίτερα, οι ρυθμοί ζωής της στο σχολείο, και σταδιακά και στο πανεπιστήμιο, είναι συχνά αβάσταχτοι. Από μαθητές, είναι αναγκασμένοι να αθροίζουν προσόντα, ακολουθώντας δραστηριότητες που δεν επιλέγουν και δεν επιθυμούν, ανάμεσα στα φροντιστήρια και το καθημερινό διάβασμα, με απώτερο σκοπό την είσοδο στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, που τους εισάγει σε έναν νέο φαύλο κύκλο συσσώρευσης προσόντων και ανασφάλειας. Η πειθάρχηση σε αυτόν τον σκοπό και στα κυρίαρχα ιδεολογικά πρότυπα είναι μονόδρομος. Οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά θεωρείται αντικοινωνική και οφείλει να περιθωριοποιείται. Δημιουργείται έτσι από τη μία πλευρά η «εξαπατημένη γενιά» κατά τον Pierre Bourdieu, η νεολαία που ακολουθεί τις κυρίαρχες νόρμες, δημιουργώντας προσδοκίες που δεν ικανοποιούνται, καταπιέζεται και τελικά ζει μια ζωή που αισθάνεται κενή και χωρίς πραγματικά κίνητρα, και από την άλλη πλευρά η «χαμένη γενιά» κατά τον Mike Davis, η οποία δεν αποδέχεται αυτή την πραγματικότητα, με τρόπο φυσικά μη οργανωμένο (ελλείψει και πολιτικού φορέα που να μπορέσει να εκπροσωπήσει τα συμφέροντά της), και η οποία περιθωριοποιείται.

Και βέβαια η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη για τους νέους μετανάστες, οι οποίοι αντιμετωπίζουν όλα τα παραπάνω, όντας σε μια κατάσταση διαρκούς αβεβαιότητας και αστάθειας – ιδίως οι μετανάστες δεύτερης γενιάς, άνθρωποι που συχνά γεννήθηκαν σε μια χώρα που δεν τους αναγνωρίζει στοιχειώδη πολιτικά αλλά και κοινωνικά δικαιώματα. Γι’ αυτούς, οι προσδοκίες κοινωνικής κινητικότητας καταρρέουν ταχύτατα, ενώ είναι συχνά αδύνατη η πραγματική ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία[10].

Η λάβα εκπλήσσει μόνο αυτούς που δεν βλέπουν το ηφαίστειο

Για να επανέλθουμε λοιπόν στο ερώτημα των νεολαιίστικων κινημάτων, αυτό το οποίο παρατηρούμε σε μια σειρά χωρών (από τις ευρωπαϊκές νεολαίες της Γαλλίας, της Ελλάδας και της Αγγλίας ως εκείνη των αραβικών εξεγέρσεων) είναι η συγκρότηση μιας ιδιότυπης νεολαιίστικης ταυτότητας, σεβόμενη τις διαφορές, η οποία ξεφεύγει από τα καθιερωμένα πολιτικά σχήματα και διαδηλώνει ως τέτοια. Η Καραμεσίνη μιλά επιτυχημένα για «ενότητα στη διαφορά» που προκαλεί δεσμούς αλληλεγγύης αλλά και κοινές διεκδικήσεις και αγώνες[11]. Πράγματι, οι μετέχοντες στις νεολαιίστικες εξεγέρσεις δεν συμμετέχουν με βάση τα δικά τους συμφέροντα ως ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες, αλλά στο όνομα μιας κοινής νεολαιίστικης ταυτότητας προκύπτουσα από την κοινή κοινωνική ένταξη που περιγράψαμε νωρίτερα[12]. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα των μεταναστών, που συγκροτούν κατά κανόνα ιδιαίτερες κοινότητες, και μάλιστα σχετικά ανελαστικές ως προς τον διεμβολισμό τους από άλλες κοινωνικές ομάδες, αλλά στην περίπτωση των συγκεκριμένων εξεγέρσεων, συμμετείχαν στο όνομα μιας ενιαίας ταυτότητας που τους ξεπερνούσε (μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις, χωρίς η αφορμή της εξέγερσης να τους αφορά άμεσα – πχ η περίπτωση Γρηγορόπουλου, που δεν ήταν καν μετανάστης).

Οι νεολαιίστικες αυτές κινητοποιήσεις παρουσιάζουν σειρά χαρακτηριστικών που τις διαφοροποιούν από τα παραδοσιακά κινήματα. Γι’ αυτό άλλωστε, σε ότι αφορά τα κοινωνικά υποκείμενα, είναι πιο έντονη η παρουσία εκείνων που δεν είναι εξοικειωμένοι με τις κατεστημένες μορφές και τον πολιτικό λόγο των παραδοσιακών κινημάτων[13] (εξ’ ου και η περιορισμένη παρουσία σε αυτές τις μορφές εξέγερσης των σταθερών εργαζόμενων, ή ακόμα και των φοιτητών ως τέτοιων, σε αντίθεση πχ με τους μαθητές ή τους ελαστικά εργαζόμενους). Πρόκειται για εξεγέρσεις έντονα πολιτικοποιημένες, υπό την έννοια μιας νέας πολιτικοποίησης : στο έδαφος της ραγδαίας απαξίωσης της επίσημης πολιτικής και των μορφών της, ευρύτερα κοινωνικά στρώματα οδηγούνται στην αναζήτηση νέων μορφών άσκησης της πολιτικής, που απομακρύνονται ή και αντιτάσσονται στις παραδοσιακές.

Από αυτή τη σκοπιά μπορούμε να δούμε τα κοινά χαρακτηριστικά αυτών των εξεγέρσεων : την αμφισβήτηση του ρόλου των θεσμών και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την έντονα αντισυστημική τοποθέτηση. Τις μορφές αυτοοργάνωσης, την ανάγκη πειραματισμού και καινοτομιών σε ό, τι αφορά τις μορφές πάλης, την αυθόρμητη δράση, τη λειτουργία μέσα από ανοιχτές συνελεύσεις και δομές άμεσης δημοκρατίας. Τη χρησιμοποίηση ιδίων μέσων των συμμετεχόντων, και όχι των ήδη υπαρχόντων μέσων (πχ. χρήση εναλλακτικής πληροφόρησης). Την αναβάθμιση της παρέμβασης στο πεδίο της καθημερινής ζωής, τη διάχυση μέσα στην πόλη εναλλακτικά προς τη συγκέντρωση σε συγκεκριμένα κεντρικά σημεία, την ανάγκη επανοικειοποίησης του δημόσιου χώρου. Την υποβάθμιση του πολιτικού λόγου και την αναβάθμιση των πρακτικών και της δράσης, την άρνηση καθοδήγησης (εκφράζοντας όψεις απονομιμοποίησης της αριστεράς και των παραδοσιακών κινημάτων). Και φυσικά την ιδιαίτερη σχέση του κινήματος με τη βία.

Φυσικά, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των κινημάτων αυτών, που σχετίζονται με τους διαφορετικούς όρους συγκρότησης των κοινωνικών σχηματισμών (καθώς και της αριστεράς και του κινήματος μέσα σε αυτούς). Έτσι, μετά από μια ενδελεχή μελέτη, θα μπορούσαμε ίσως να βρούμε περισσότερα κοινά στοιχεία μεταξύ του «ελληνικού Δεκέμβρη» και του κινήματος των «αγανακτισμένων», απ’ ότι με τις εξεγέρσεις των γαλλικών προαστίων και του Λονδίνου, παρόλο που καταρχήν φαίνονται να εντάσσονται στον ίδιο τύπο κινητοποίησης. Αυτές οι τελευταίες είχαν εντονότερο το στοιχείο της τυφλής βίας, και λιγότερο αυτό της συγκρότησης νέων σχέσεων, μορφών οργάνωσης και πρωτοβουλιών, έντονες στην εξέγερση του Δεκέμβρη. Άλλωστε οι ειδικές συνθήκες ένταξης των μεταναστών αφενός, και αφετέρου η διαφοροποίηση στο επίπεδο της πόλης, με το ρόλο των προαστίων, τροποποιούν σημαντικά τους όρους συγκρότησης των εξεγέρσεων σε Γαλλία και Αγγλία.

Ωστόσο, εκφράζουν στην πραγματικότητα διαφορετικές μορφές έκφρασης της νεολαίας, με τα χαρακτηριστικά που αναπτύξαμε παραπάνω. Τα ερωτήματα που προκύπτουν σε σχέση με τις δυνατότητες διασύνδεσης και συντονισμού, βαθύτερης πολιτικοποίησης, αλλά και τα όριά τους είναι προφανώς αρκετά. Οι μορφές αυτές εκφράζουν όμως προφανώς μια ανάγκη επανοικειοποίησης της πολιτικής ∙ την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά, συμπεριλαμβανομένης της ανάγκης ύπαρξης ανεξάρτητων δομών, δημοσίων χώρων, χώρων κοινωνικού πειραματισμού, εναλλακτικών αντιθεσμών, χώρων συνάντησης. Εκφράζεται στην πραγματικότητα η ανάγκη μιας επιστροφής στο πολιτικό, αλλά όχι με όρους κυρίαρχους ή θεσμικούς ∙ μια επιστροφή στην πολιτική έξω από της παραδοσιακές μορφές άσκησής της ∙ μια μορφή πολιτικής του δρόμου.

 Ειρήνη

Category: Απόψεις