Με την ταινία του Τζέιμς Κάμερον Αvatar πράγματι συμβαίνει κάτι ασυνήθιστο. Η μεγάλη πλειοψηφία των ταινιοκριτικών, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για χολιγουντιανή υπερπαραγωγή, την αντιμετώπισε με πολύ θετικό τρόπο. Από το μάλλον συγκρατημένο «ανεπανάληπτο 3D υπερθέαμα που ζωντανεύει έναν καινούργιο, εκθαμβωτικά πολύχρωμο κόσμο»[1] στο υμνητικό της Ελευθερωτυπίας:

«Μια ασυνήθιστη, συναρπαστική, βουτηγμένη σε μια μαγική ατμόσφαιρα, μελλοντολογική, με οικολογικό μήνυμα περιπέτεια, όπου τα ειδικά εφέ είναι άρρητα δεμένα με την πλοκή.

[…]

Οικολογικό παραμύθι, γυρισμένο με το τρισδιάστατο σύστημα […]. Ταινία που αντλεί από τα γουέστερν – ιδιαίτερα το «Δειλινό της μεγάλης σφαγής» του Τζον Φορντ αλλά και το «Μεγάλο ανθρωπάκι» του Αρθουρ Πεν, καθώς και από πολέμους όπως αυτόν του Ιράκ, για να μεταφέρει με τον πιο εικαστικά λαμπρό αλλά και σκηνοθετικά μαγευτικό τρόπο, το οικολογικό μήνυμά του».[2]

Στην κριτική παρουσίαση του Δημήτρη Δανίκα στα Νέα το υμνολόγιο είναι εκτός ελέγχου. Ο κριτικός έκανε σίγουρα τους σινεφίλ να ανατριχιάσουν όταν εξισώνει (έστω και ρητορικά) την ταινία του Κάμερον με το Ποτέμκιν.

«Τέτοιο πράγμα δεν το περίμενα. Το ομολογώ φωναχτά. Για το «Αvatar», παιδιά. Ο «Τιτανικός» έγινε «Ποτέμκιν». Μεγαλοπρεπής. Θεσπέσιος. Ορμητικός. Μυθικός. Ακατάβλητος. Εξωτερικά, και με επιπόλαιη ματιά, μοιάζει με Τheme Ρark για μικρά. Κατά βάθος, παραπέμπει σε πίνακες ζωγραφικής μιας άλλης, αυριανής, εποχής.

[…]

Ο Τζέιμς Κάμερον, έστω και με τη φαντασία, έστω σαν μια ουτοπία, φτιάχνει τη δική του μυθολογία. Με μια μνημειώδη τομή στην τεχνολογία.

[…]

Το δίδαγμα μάθημα ιστορικό. Η βία είναι η μήτρα της Ιστορίας. Κill me? Κill you! Υποκλίνομαι στον σκηνοθέτη, στον ζωγράφο και σοφό!

«Αvatar», εικαστικά θεσπέσιο, τεχνολογικά μοναδικό, ιστορικά μυθικό».[3]

Μετά από αυτόν τον ποταμό εγκωμιαστικής παρουσίασης, ας πω και εγώ την ταπεινή γνώμη μου…

Θα αρχίσω την κριτική μου με το πρώτο μέρος του γνωστού δίπολου.

… πρώτα τα καλά νέα

Η ταινία για χολιγουντιανή υπερπαραγωγή που (πανθομολογούμενο) στόχο έχει τη συσσώρευση εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων είναι μια ευχάριστη έκπληξη. Σε αντίθεση με τις κλασικές υπερπαραγωγές του είδους που απευθύνονται είτε σε (νοητικά) παιδιά προσχολικής ηλικίας, είτε σε μανιακούς καταναλωτές ποπ-κορν που για κάποιους (μάλλον ανεξήγητους) λόγους δεν μπορούν να καταναλώσουν το αγαπημένο τους έδεσμα στο σπίτι τους και χρειάζονται προς τούτο μια κινηματογραφική αίθουσα, η ταινία του Τζέιμς Κάμερον απευθύνεται, κατά βάση, σε (σκεπτόμενους) ενήλικες.

Η τοποθέτηση της ταινίας είναι ανοικτά αριστερή (προφανώς όχι επαναστατική). Στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης της ταινίας, που σημαίνει όχι συγκαλυμμένα, οι αναφορές είναι σαφείς: αναφέρεται στη γενοκτονία των Ινδιάνων της βόρειας Αμερικής (τα εξωγήινα πλάσματα εμφανώς μοιάζουν με Μοϊκανούς). Η καταγγελία είναι ξεκάθαρη όπως και το κίνητρο της γενοκτονίας: το καπιταλιστικό κέρδος. Ωστόσο η ταινία δεν περιορίζεται απλά στην υπενθύμιση γεγονότων μάλλον απομακρυσμένων στο ιστορικό παρελθόν. Υπάρχουν ευθείες αναφορές στο ιμπεριαλιστικό παρόν των ΗΠΑ με ξεκάθαρη αναφορά στον πόλεμο του Ιράκ. Σε κάποια στιγμή ένας στρατοκράτης αναφέρει ότι θα εξαπολύσει μια επιχείρηση «Σοκ και δέος». Τα εξωγήινα πλάσματα έχουν πολεμικές κραυγές που παραπέμπουν σε Άραβες.

Οι γήινοι, ως υπηρέτες ενός εταιρικού-στρατοκρατικού μηχανισμού, είναι ουσιαστικά ευνουχισμένοι. Ο γήινος πεζοναύτης είναι παραπληγικός, η πραγματικότητά του χαρακτηρίζεται από την αναπηρία και μόνο στον ελεγχόμενο από τους επιστήμονες της εταιρείας ύπνο του (ξανα)ανακτά τη χαρά της ζωής. Ανακαλύπτει την περιπέτεια της γνώσης του κόσμου, τη χαρά του έρωτα. Το φαντασιακό επίπεδο γίνεται έτσι το πραγματικό, ενώ όταν είναι ξύπνιος ως φαντάρος της εταιρείας, η υπαρκτή κατάστασή του είναι το μη-αληθές και ως εκ τούτου το μη-πραγματικό.

Επιπλέον, και το πιο εντυπωσιακό, η ταινία επικροτεί τη λιποταξία από έναν άδικο πόλεμο (μην ξεχνάτε, οι ΗΠΑ σήμερα βρίσκονται σε πόλεμο χρειάζεται πολύ θάρρος για να το κάνει αυτό μια Αμερικανική ταινία). Στην ταινία είναι οι λιποτάκτες γήινοι που ενώνουν τις δυνάμεις τους με τους εξωγήινους ενάντια στη γήινη εταιρεία και τους μιλιταριστές υπηρέτες της. Δεν υπάρχει κανένας συμβιβασμός στην ταινία που να απαλύνει αυτή την πολιτική τοποθέτηση: στο τέλος οι ταπεινωμένοι γήινοι αποχωρούν ενώ οι γήινοι λιποτάκτες ενσωματώνονται στον πολιτισμό των ηθικά ανώτερων εξωγήινων.

Η ταινία (πράγματι) εκπληρώνει έναν από τους βασικούς στόχους μια καλής ταινίας «επιστημονικής φαντασίας». Με πρόσχημα το μέλλον ουσιαστικά σχολιάζει το παρόν κριτικάροντας το από μια ριζοσπαστική σκοπιά.

…και τώρα τα κακά νέα

Δυστυχώς σε τούτον εδώ τον κόσμο, σε αυτήν την κοιλάδα των δακρύων, ακόμα και οι καλές προθέσεις δεν επαρκούν…

Η πρώτη ουσιαστική κριτική στην ταινία είναι ότι η μορφή είναι πιο σημαντική από το περιεχόμενο σε όλα τα ζητήματα, πολύ περισσότερο στην τέχνη. Κανένα περιεχόμενο δεν υφίσταται χωρίς μια μορφή που να το πραγματοποιεί. Το μέσο είναι το μήνυμα.

Το περιεχόμενο της ταινίας, ή τουλάχιστον η ριζοσπαστική της πρόθεση, πραγματοποιείται με κλασσικά χολιγουντιανά υλικά που ακυρώνουν εν πολλοίς το περιεχόμενο (ή, για να το πούμε διαφορετικά, δίνουν άλλο περιεχόμενο απ’ όσα εξιστόρησα στις προηγούμενες αράδες).

Τα οπτικά εφέ (βοηθούσης και της 3D τεχνολογίας) πέφτουν ως το χαλάζι και ο πληγωμένος θεατής χάνει το παιχνίδι των νοημάτων. Το νόημα είναι τα εφέ ή κάτι άλλο; Η απορία παραμένει μέχρι τέλους. Είμαι πεπεισμένος ότι η πλειοψηφία των θεατών στην ερώτηση για την ταινία θα περιγράψουν την «3D εμπειρία», την «πλούσια δράση» και πολύ λιγότερο το όποιο μήνυμα της ταινίας.

Πολύ περισσότερο που το καθοριστικό μήνυμα της ταινίας είναι οικολογικό (αυτό είναι τόσο εμφανές που σίγουρα μένει στο θεατή, άλλωστε αυτή την πλευρά της ταινίας υπερτονίζουν και οι ταινιοκριτικοί). Μια οικολογική ωστόσο προβληματική που είναι εντελώς επιδερμική και τόσο εξωπραγματική που μετατρέπεται σε απλό παραμύθι. Οι εξωγήινοι γαλάζιοι Άγγελοι, ζουν σε απόλυτη αρμονία με τη φύση, μπορούν και επικοινωνούν μαζί της, και η φύση (σε έναν ξεκάθαρο ανθρωπομορφισμό) ικανοποιεί κάθε τους επιθυμία. Φυτά και ζώα υπηρετούν, και στο τέλος διασώζουν, όσους ξέρουν να σέβονται τη φύση και να ζουν αρμονικά μαζί της. Φυσικά αυτή η εντελώς απλοϊκή ματιά δεν έχει καμιά σχέση με οποιαδήποτε ιστορική εμπειρία. Λαοί που έζησαν σε αρμονία με το φυσικό τους περιβάλλον όποια ηθική ανωτερότητα και αν είχαν απλά σαρώθηκαν από τεχνολογικά ανώτερους πολιτισμούς. Αυτή η απλοϊκή ματιά για τη φύση της ταινίας επιτείνει την αίσθηση του θεατή ότι βλέπει ένα απλό παραμυθάκι χωρίς ιδιαίτερο προβληματισμό…

Οι ταξικές αναφορές της ταινίας (η εταιρεία που επιδιώκει να εκμεταλλευτεί το μετάλλευμα του πλανήτη) υποσκελίζονται από την απλοϊκή κοινωνική περιγραφή των εξωγήινων. Τα κλισέ αυτής της περιγραφής είναι πολλά και όλα κοινωνικά συντηρητικά. Σε πρώτο πλάνο (και μοναδικό) είναι η μαγική σχέση των εξωγήινων με τη φύση, αυτό εντυπωσιάζει τους γήινους λιποτάκτες και τίποτα πέραν αυτού στην κοινωνία των εξωγήινων. Ο πεζοναύτης θα ερωτευτεί όχι μια οποιαδήποτε εξωγήινη, αλλά την κόρη του αρχηγού της φυλής. Ο ίδιος θα μεταμορφωθεί σε σούπερ ήρωα και θα καθοδηγήσει τις φυλές στη νίκη (happy end). Οι κοινωνίες (ακόμα και οι εξωγήινες…) χρειάζονται έναν αρχηγό, μια σαφή ιεραρχία. Έναν καθοδηγητή και τους πολλούς καθοδηγούμενους.

Μιας και οι αναφορές της ταινίας είναι σαφώς οι Ινδιάνοι της βόρειας Αμερικής ας δούμε ποιο ήταν αυτό που εντυπωσίασε τους πρώτους αποίκους στις μετέπειτα ΗΠΑ. Ο Howard Zinn στο μνημειώδες βιβλίο του Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών, με περιγραφές από τους ίδιους τους αποίκους, εξιστορεί με ζωντάνια ότι αυτό που τους εντυπωσίασε δεν ήταν η σχέση τους με τη φύση. Ήταν η κοινωνική τους διάρθρωση, η έλλειψη ταξικών διακρίσεων, η ανυπαρξία κράτους αυτό που τους εντυπωσίασε:

«Η θεμελιώδης αρχή της διακυβέρνησης των Ινδιάνων ήταν η κατάργηση της ίδιας της έν­νοιας της κυβέρνησης. Η ελευθερία του ατόμου θεωρείτο από όλους τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής ως ένας νόμος πολύ σημαντικότερος από τις υποχρεώσεις του ατόμου προς την κοινότητα ή προς τη φυλή του. Αυτή η αναρχική νοοτροπία χαρακτήριζε κάθε τους συμπεριφορά, αρχίζοντας από τη μικρότερη κοινωνική ομάδα – την οικογένεια. Οι Ινδιάνοι γονείς πίστευαν πως δεν έπρεπε να τιμωρούν τα παιδιά τους. Κάθε εκδήλωση ανεξάρτη­της έκφρασης των παιδιών γινόταν δεκτή ως θετική ένδειξη για την ανάπτυξη μιας ώριμης προσωπικότητας…

Περιστασιακά συνεδρίαζε κάποιο συμβούλιο του οποίου η σύνθεση άλλαζε κάθε φορά και στο οποίο μπορούσε να κληθεί να συμμετάσχει ο οποιοσδήποτε. Οι αποφάσεις του συμβουλίου εφαρμόζονταν μόνο αν τις ενέκρινε η κοινή γνώμη».[4]

Η κοινοκτημοσύνη των υλικών αγαθών χαρακτήριζε τις κοινότητες των Ινδιάνων:

«Στα χωριά των Ιροκουά, η γη ανήκε σε όλους και καλλιεργείτο από όλους. Κυνη­γούσαν μαζί και η λεία μοιραζόταν στα μέλη του χωριού. Τα σπίτια θεωρούνταν κοινόκτητα και τα μοιράζονταν πολλές οικογένειες. Η έννοια της ιδιόκτητης γης και των ιδιό­κτητων σπιτιών ήταν άγνωστη στους Ιροκουά. Κάποιος Γάλλος ιησουίτης παπάς που τους γνώρισε το 1650 έγραψε: «Δεν χρειάζονται πτωχοκομεία, γιατί δεν είναι ούτε επαί­τες ούτε άποροι… Η καλοσύνη, η ανθρωπιά και η ευγένεια τους όχι μόνο τους κάνει γενναιόδωρους με τα υπάρχοντα τους αλλά και τους ωθεί να κατέχουν ελάχιστα πράγ­ματα που να μην τα θεωρούν κοινόχρηστα».[5]

Το τέλος της ταινίας Αvatar είναι happy end. Το πρόβλημά μου δεν βρίσκεται σε μια δογματική άρνηση του happy end στον κινηματογράφο. Αλλά γιατί στην συγκεκριμένη περίπτωση επιτείνει την αίσθηση του παραμυθιού προσδίδοντας στην ιστορία ένα τέλος που απλά φαντάζει αδύνατο.

Ας προσγειωθούμε πάλι στην ιστορική πραγματικότητα. Όταν οι Ινδιάνοι Σακ και Φοξ της περιοχής του Ιλινόις ηττήθηκαν μετά από πόλεμο το 1832 και ο Αρχηγός «Μαύρο Γεράκι» αιχμαλωτίστηκε, έβγαλε τον ακόλουθο λόγο:

«Πολέμησα σκληρά, όμως τα όπλα σας στόχευαν καλά. Οι σφαίρες πετούσαν σαν πουλιά στον αέρα και σφύριζαν στ” αυτιά μας όπως ο άνεμος ανάμεσα στα δέντρα το χειμώνα. Γύ­ρω μου έπεφταν νεκροί οι πολεμιστές μου…

Το πρωί ο ήλιος ανέτειλε θαμπός και το βράδυ βυθίστηκε σ” ένα σκοτεινό σύννεφο και έμοιαζε με πύρινη σφαίρα. Αυτός ήταν ο τελευταίος ήλιος που έλαμψε για το «Μαύρο Γεράκι». Τώρα πια είναι αιχμάλωτος των λευκών… Δεν έκα­νε τίποτα που θα ντρόπιαζε έναν Ινδιάνο. Πολέμησε για τους ομόφυλους του, για τις γυναίκες και τα παιδιά τους, εναντίον των λευκών που έρχονταν χρόνο με το χρόνο για να τους ληστέψουν και να αρπάξουν τη γη τους.

[...]

Λέμε στους λευκούς να μας αφήσουν ήσυχους, να μεί­νουν μακριά μας. Εκείνοι μας ακολουθούν, περικυκλώνουν τα μονοπάτια μας και τυλίγονται γύρω μας όπως το φίδι. Μας δηλητηριάζουν με το άγγιγμα τους. Δεν είμαστε ασφαλείς. Ζούμε μέσα σε κίνδυνο. Γινόμαστε, όπως αυτοί, υποκριτές και ψεύτες, μοιχοί και τεμπέλη­δες κηφήνες, που μιλούν πολύ και δεν δουλεύουν καθόλου…

Οι λευκοί δεν γδέρνουν κρανία, κάνουν όμως χειρότερα πράγματα.

Δηλητηριάζουν τις καρδιές…

Αντίο, λαέ μου! Το «Μαύρο Γεράκι» σε αποχαιρετά».[6]

Υπάρχει στην ήττα ένα στοιχείο απελευθερωτικό, κάτι που διατηρεί την αισιοδοξία και την ελπίδα ζωντανή στη μνήμη και τη βούληση των επόμενων γενεών των καταπιεσμένων. Διατηρεί άσβεστη την ηθική ανωτερότητα αλλά και ένα αναζωογονητικό μίσος για τους εξουσιαστές, πράγματα δηλαδή που είναι αναγκαία για την επόμενη προσπάθεια προς έναν κόσμο ελευθερίας και δικαιοσύνης. Το ψευδεπίγραφο happy end αποκοιμίζει, η ήττα σε διατηρεί σε εγρήγορση.

Άγγελος Κ

Υστερόγραφο 1^ο: Δεν βρήκα την 3D τεχνολογία τόσο εντυπωσιακή όσο την περίμενα, πολύ περισσότερο «μια μνημειώδη τομή στην τεχνολογία» (Δανίκας). Στην κινηματογραφική γραφή δεν προσέθεσε απολύτως τίποτα, ενώ τα 3D εφέ τα συνήθιζες γρήγορα και μάλλον αποσπούσαν την προσοχή (πράγμα ενοχλητικό). Επιπλέον, τα ειδικά γυαλιά που έπρεπε να φοράς ήταν κουραστικά. Θα παρακαλούσα τις εταιρείες του Χόλυγουντ την επόμενη φορά η 3D τεχνολογία να γίνει με πιο επαγγελματικό τρόπο (που σημαίνει, αν είναι δυνατόν, χωρίς γυαλιά) διαφορετικά, ας λείπει το βύσσινο…

Υστερόγραφο 2^ο: Για μια συνολική άποψη για την οικολογία μπορείτε να διαβάσετε τη δημοσίευση «Η μια αποτυχία διαδέχεται την άλλη».

---

[1] http://www.athinorama.gr/cinema/data/movies/default.aspx?id=9062

[2] http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=113281

[3] http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&artid=4551652&ct=4

[4] Howard Zinn, Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών, σελ158-9

[5] Στο ίδιο σελ. 32

[6] Στο ίδιο σελ. 151-152