«Γνωρίζω ότι όσοι έκαναν

τέτοια πράγματα, τα κρατούν μυστικά

ενώ όσοι μιλούν γι’ αυτά, απλώς δεν τα έχουν κάνει.

Παρ’ όλα αυτά, εγώ τα έκανα…»

Να πάτε τρέχοντας (εντάξει, μη σκοτωθείτε κιόλας…) να δείτε την αριστουργηματική ταινία του Ρομπέρ Μπρεσόν Ο πορτοφολάς (Pickpocket) που γυρίστηκε το 1959.

Εξ” αρχής ωστόσο, μια προειδοποίηση:

Η ταινία είναι αυστηρά για σινεφίλ. Αυτή η προειδοποίηση είναι αναγκαία μετά από όσα διάβασα στο Αθηνόραμα από αγανακτισμένους θεατές. Κάποιος διαμαρτυρόταν γιατί η ταινία είναι… ασπρόμαυρη! Άλλοι την βρήκαν «πλέον μουσειακή» χωρίς ενδιαφέρον για τον σύγχρονο θεατή. Γι” αυτό επιμένω: αυστηρά για σινεφίλ, για όσους δηλαδή λατρεύουν την εικόνα και τον ήχο της κινηματογραφικής τέχνης και δεν αρκούνται σε μια γραμμική εξιστόρηση εύπεπτων ιδεολογημάτων.

Ο κινηματογράφος που κάνει ο Μπρεσόν είναι εξ’ αντικειμένου δύσκολος. Είναι στοχαστικός, που σημαίνει ότι δεν παρακολουθείς μια ιστορία με «κλασσική» εξέλιξη. Η ιστορία εκτρέπεται σε φιλοσοφικούς στοχασμούς προσδίδοντας ελάχιστο ρεαλισμό στην πλοκή. Ο Μπρεσόν έχει πολλές φορές κατηγορηθεί ως ψυχρός, απόμακρος, η προσέγγιση του στις κινηματογραφικές του ταινίες ως «εγκεφαλική».

Αν και η καριέρα του Μπρεσόν (1901-1999) εκτείνεται σε πενήντα χρόνια έκανε μόλις δέκα τρεις ταινίες μεγάλου μήκους. Αυτό οφειλόταν στην τελειομανία του (γύριζε την ίδια σκηνή πολλές φορές) αλλά και επειδή ήταν «αντιεμπορικός» και έβρισκε δύσκολα χρηματοδότες.  Στους θαυμαστές του έργου του συγκαταλέγονται μεγάλοι σκηνοθέτες όπως Michael Haneke, Jim Jarmusch, Andrei Tarkovsky.

Ο Μπρεσόν επεδίωξε να δημιουργήσει μια καθαρά κινηματογραφική γραφή τελείως ξεχωριστή από το θέατρο. Θεωρούσε ότι οι περισσότερες ταινίες ήσαν απλά «φιλμαρισμένο» θέατρο. Κατ’ αυτόν ο κινηματογράφος είναι εντελώς ξεχωριστή τέχνη που στηρίζεται στις κινούμενες εικόνες και τον ήχο. Όπως λέει ο φίλος μου, ο Τhe fish, στο Το πως είναι  Το τι ή γιατί μ’ αρέσει ο Άλφρεντ Χίτσκοκ : «πηγαίνουμε στο κινηματογράφο για να δούμε και να ακούσουμε τις ταινίες», όχι απλά να παρακολουθήσουμε μια πλοκή όπως διαβάζοντας ένα βιβλίο. Εγώ προσωπικά μαγεύτηκα από τις καταπληκτικές εικόνες της ταινίας (όπως, ενδεχομένως, έχετε καταλάβει μου αρέσει πολύ η φωτογραφία), την ψυχρή ηθοποιία, αλλά και από την εξαιρετική χρήση του ήχου.

Η ταινία έχει ως αναφορά και πηγή έμπνευσής της το Έγκλημα και τιμωρία του Ντοστογιέφσκι. Όπως ο Ρασκόλνικοφ, ο ήρωας της ταινίας Μισέλ θεωρεί ότι ηθικά δεν υπάρχει πρόβλημα στο να κλέβει (να εξασκεί το επάγγελμα του πορτοφολά). Στηρίζει την άποψή του αυτή με σαφείς αναφορές στον Νίτσε. Όπως είναι γνωστό, ο Νίτσε «ξανα-ανακαλύφθηκε» από τη ριζοσπαστική γαλλική διανόηση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην κοινωνική της κριτική (αλλά και ενάντια στο συντηρητισμό του «μαρξισμού» των σταλινικών κομμουνιστικών κομμάτων, και το δογματισμό των αριστεριστών). Ο αμοραλισμός του Μισέλ είναι προπομπός μιας ανώτερης ηθικής: να θυμηθούμε τον Νίτσε:

«Μήπως βλάπτουμε την αρετή εμείς οι αμοραλιστές; Τη βλάπτουμε τόσο λίγο όσο βλάπτουν τους ηγεμόνες οι αναρχικοί. Μόνο όταν πυροβολούνται οι πρώτοι κάθονται πάλι με σιγουριά στους θρόνους τους. Ηθικό δίδαγμα: πρέπει να πυροβολούμε την ηθική».

Ο Μισέλ λοιπόν θεωρεί ότι η κλοπή δεν αποτελεί μια ηθικά κατακριτέα πράξη σε μια κοινωνία όπου η καταπίεση και η κλοπή είναι ο κανόνας. Ξανά ο Νίτσε:

«Δεν υπάρχουν ηθικά φαινόμενα, υπάρχει μόνο ηθική ερμηνεία των φαινομένων».

Όπως και ο Ρασκόλνικοφ, ο πορτοφολάς-Μισέλ θα προκαλέσει ο ίδιος με τη συμπεριφορά του την σύλληψη του. Γνωρίζει το απόφθεγμα του Νίτσε:

«Συχνά ο εγκληματίας δεν βρίσκεται στο ύψος της πράξης του: την εξευτελίζει και τη συκοφαντεί».

Αντίθετα λοιπόν ο Μισέλ βρίσκεται στο ύψος των πράξεών του, θέλει να γνωρίσει τα όριά του και δεν διστάζει να προκαλέσει τη μοίρα του.

Στο τέλος θα βρει τη λύτρωση-εξιλέωση μέσα στη φυλακή και τον έρωτά του για την Ζαν (όπως ο Ρασκόλνικοφ με τη Σόνια). Η τελική ερωτική σκηνή με τους δυο ερωτευμένους και τα κάγκελα της φυλακής να τους χωρίζουν, πραγματικά σπαραξικάρδια. Νίτσε και πάλι:

«Η πιο αγνή φράση που άκουσα ποτέ: «Στον αληθινό έρωτα, η ψυχή είναι εκείνη που περιβάλλει το σώμα»».

Βλέποντας την ταινία αισθάνεται κανείς το ριζοσπαστισμό που υπήρχε διάχυτος μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και που προετοίμαζε την έκρηξη του Μάη του ’68.

Να δείτε την ταινία, είναι… εμπειρία (αλλά μόνο αν είστε σινεφίλ).

Άγγελος Κ